Jeśli polski system wymiaru sprawiedliwości zawiedzie…

Zdarzają się w naszym kraju przypadki, w którym, szeroko pojęty wymiar sprawiedliwości nie spełnia pokładanych w nim nadziei, jest niewydolny, zaś wydane rozstrzygnięcia są niesatysakcjonujące. W sprawach indywidualnych, zarówno osób fizycznych jak i prawnych (oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej) pojawia się możliwość weryfikacji takich ostatecznych rozstrzygnięć przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, dalej “ETPCz” lub “Trybnuał”. Rola tego ostatniego rośnie z roku na rok, i to także w sprawach dotyczących podatków.

Zgodnie z utrwalonym w doktrynie i orzecznictwie poglądem skarga o wznowienie postępowania ma charakter nadzwyczajnego środka zaskarżeniainie może być traktowana jakśrodek odwoławczy, natomiast zgodnie z art. 46 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. 1993 r. Nr 61, poz. 284), Państwo ma obowiązek usunięcia konsekwencji naruszenia Konwencji. Bezspornym jest, że sam wyrok Trybunału nie ma bezpośredniego wpływu na prawomocność krajowego orzeczenia sądowego, a Konwencja nie nakłada obowiązku ponownego osądzenia sprawy, jeżeli okaże się, że prawomocne orzeczenie zapadło z jej naruszeniem. W tej sytuacji w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważane są w związku z tym różne środki zaradcze, takie jak:
a) skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a w razie jej skuteczności – dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa,
b) skarga o wznowienie postępowania z powodu pozbawienia możności działania czy
c) powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.

Mozliwość wznowienia postępowania może (i powinna) dotyczyć każdej sprawy, do której odnosi się rozstrzygnięcie wydane przez organ międzynarodowy działający na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Polskę. Dotyczyć to powinno orzeczeń sądu karnego, cywilnego, jak i sądów administracyjnych oraz decyzji podatkowych.

Miarodajnymi przepisami regulującymi tę kwestę są:
1. odnośnie postepowania karnego – art 540 § 3 k.p.k.,
2. odnośnie postępowania cywilnego – art 401 pkt 2 k.p.c.,
3. odnośnie postępowania sądowoadministracyjnego – art 272 § 2 i § 3 p.p.s.a.
4. odnośnie postępowania podatkowego – art 240 § 1 pkt 11 o.p.

W kwestii podstawy wznowienia postępowania karnego z uwagi na wydanie (korzystnego dla Skarżącego bądź też innej osoby ale przy identycznym stanie faktycznym) wyroku ETPCz wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6 czerwca 2014 r. w składzie siedmiu sędziów (ze zdaniem odrębnym), sygn. akt I KZP 14/14, w którym uznał, iż nie należy wykluczać możliwości skutecznego powoływania się przez oskarżonego we wniosku o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania na rozstrzygnięcie ETPC, które nie dotyczyło bezpośrednio jego sprawy. Zdaniem Sądu Najwyższego użyty w art. 540 § 3 k.p.k. zwrot “postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego” określa wyłącznie granice dla orzekania przez sąd “wznowieniowy”. Nie ma natomiast podstaw do tego, aby użycie takiego zwrotu traktować jako argument za podmiotowym zawężaniem dopuszczalności wznowienia postępowania. Stanowisko to zasługuje na aprobatę.

Natomiast odmiennie, w kwestii podstaw wznowienia postępowania cywilnego – wogóle – z uwagi na wyrok ETPCz, stwierdził, Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów w uchwale podjętej 30 listopada 2010 roku, sygn. akt III CZP 16/10: „Ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w którym stwierdzono naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd, zagwarantowanego w art. 6 ust. 1 Konwencji nie stanowi podstawy wznowienia postę­powania cywilnego”.

Odnosząc to do art. 46 ust. 1 Konwencji, podnieść należy, że wyroki Trybunału wiążą jedynie państwa przeciwko którym złożono skargę. Ze względu na powagę rzeczy osądzonej okoliczności objętych skargą żaden organ państwa nie może podważać stwierdzonego naruszenia Konwencji, co z kolei wyklucza możliwość prowadzenia kolejnych postępowań w danego typu sprawie. Mając na uwadze ten aspekt należy pamiętać, że orzecznictwo Trybunału służy przede wszystkim ochronie praw i wolności człowieka i właśnie ten element powinien w pierwszej kolejności rzutować na orzecznictwo krajowe.